ایدئولوژی، گرچه واژه‌ای مدرن است که در اواخر قرن هجدهم توسط آنتوان دوستوت دُ تراسی، فیلسوف فرانسوی، ساخته شد، اما آنچه به اون اشاره داره، پدیده‌ای به‌مراتب کهن‌تر. تراسی، در ابتدا اون رو به معنای «علم ایده‌ها» تعریف کرد. تلاشی برای شناخت ریشه‌های ذهنی افکار انسانی. اما تاریخ ایدئولوژی، بسیار پیش‌تر از تاریخ زبان‌شناسی اون آغاز شده و در دل مغزی که برای بقا، معنا و انسجام، همواره نیازمند نقشه‌هایی ساده‌شده، جهت‌دار و هیجانی بوده.

ایدئولوژی، پیش از اونکه مفهومی فلسفی یا سیاسی باشه، عملکردی عصبی‌ِ. ذهن، در مواجهه با ابهام و خطر، به‌سوی الگوهایی پناه می‌بره که با ارائه‌ی قطب‌های روشن خیر و شر، خودی و غیرخودی، امکان تصمیم‌گیری سریع رو فراهم می‌کردن. و این همان سازوکاریه که قرن‌ها بعد، با ابزارهای نوینی چون زبان، نوشتار، و ساختارهای قدرت، صورت‌بندی تازه‌ای یافت و نام «ایدئولوژی» به خود گرفت.

ایدئولوژی را نباید صرفاً محصول دوران مدرن دونست، بلکه باید اون رو ادامه‌ی همان فرایند دیرینه‌ای دید که مغز برای ساده‌سازی جهان، حفظ انسجام روانی، و تثبیت هویت به کار می‌گیره. واژه‌ی جدید، صرفاً پوششی زبانی‌ست بر الگویی عصبی که در این بخش، به کالبدشکافی نوروفلسفی و پیامدهای جمعی‌اش خواهیم پرداخت؛ نه برای داوری اخلاقی، بلکه برای درک دقیق‌تر آنچه ذهن ما رو شکل می‌ده و گاه اسیر می‌سازه.

 با پیچیده‌تر شدن جوامع، ظهور زبان و نوشتار، و شکل‌گیری ساختارهای قدرت متمرکز، ایدئولوژی‌ها نیز از قالب‌های ابتدایی، به ساختارهای پیچیده‌تری چون ادیان جهانی و ایدئولوژی‌های سیاسی مدرن بدل شدند. اما از نظر نوروفلسفی، زیرساخت‌شون تغییر چندانی نکرده. همچنان الگویی هستند برای کاهش پیچیدگی، تنظیم هیجانات، تثبیت هویت، و هدایت رفتار گروهی در مقیاس وسیع. ذهن، در برابر ابهام و آشوب، به روایت‌هایی نیاز داره که روشن و منسجم باشند؛ حتی اگر واقعیت رو تحریف کنند.

 ایدئولوژی، برای ذهنی که از تنهایی، مرگ، بی‌معنایی و پیش‌بینی‌ناپذیری جهان می‌هراسد، مثل یک داروی آرام‌بخش عمل می‌کنه. حتی اگر عوارض جانبی‌اش، توهم، تعصب یا جنگ باشه. در آغاز، ایدئولوژی زبانی برای معنا دادن به ترس‌ها و ساختن نظمی مصنوعی در دل هرج‌ومرج طبیعت بود. قبیله‌ای که خود را برگزیده‌ی خدایان می‌دونست، انسجام بیشتری داشت. دشمن خارجی، نه صرفاً یک تهدید فیزیکی، بلکه تجسم شر، ناپاکی، و برهم‌زننده‌ی نظم مقدس تلقی می‌شد. این نگاه، به قبیله مشروعیت و به اعضایش انگیزه‌ی بقا و حمله می‌داد.

ادیان جهانی خود شکل تکامل‌یافته همان الگوهای قبیله‌ای بودند که انسجام رو از محدوده یک طایفه کوچک به امپراتوری‌های وسیع گسترش دادند. دوگانه‌های ساده‌ای چون پاک و ناپاک یا خودی و بیگانه در قالب مفاهیم گناه و رستگاری بازآفرینی شدند و ترس‌های ابتدایی انسان به نظام‌های پیچیده‌ای از معنا و اخلاق تبدیل شد. ایدئولوژی‌های دینی با وعده نظم الهی، جاودانگی و عدالت نهایی، ذهن رو در برابر آشوب و بی‌معنایی آرام می‌کردند و به جوامع توان بسیج و گسترش می‌دادند.

 همین ساختار بود که قرن‌ها دوام آورد و زمینه‌ساز پیدایش ایدئولوژی‌های سکولار شد که بدون نام خدا، اما با همان الگوی دوقطبی ادامه یافتند. مارکسیسم، جهان رو به پرولتر و بورژوا تقسیم کرد، تاریخ رو به نبردی جاودانه بدل ساخت، و وعده‌ی رستگاری رو در آینده‌ای انقلابی بازنویسی کرد. نازیسم، عدالت و برابری رو کنار زد و بر ایده‌ی «خون و خاک» و نژاد برتر بنا شد؛ نظمی نو که از دل تحقیر، ترس، و وعده‌ی عظمت دوباره تغذیه می‌کرد.

 اما این ساختار روانی، محدود به ایدئولوژی‌های مدرن نیست. شکل‌های سنتی‌تری مثل سلطنت و ملی‌گرایی نیز، اگرچه در آغاز ابزاری برای نظم سیاسی یا تعلق اجتماعی‌اند، اما به‌سادگی می‌تونند به فرم‌هایی ایدئولوژیک بدل بشند. سلطنت، وقتی از چارچوب یک نهاد سیاسی خارج شده و در قالب تقدس خاندان، حق الهی پادشاه، یا وفاداری کور به یک دودمان بازنمایی بشه ،دیگه صرفاً سازوکاری تاریخی نیست، بلکه به الگوی معنایی تبدیل میشه. ذهنی که سلطنت را نه یک ساختار، بلکه تجلی ثبات، خیر یا هویت ملی می‌بیند، به‌تدریج نقد سلطنت رو با تهدید به خود یکی می‌گیره. سلطنت، در این حالت، به بخشی از نقشه‌ی ذهنی فرد برای معنا دادن به جهان تبدیل میشه نقشه‌ای که با روایت‌های ساده‌شده‌ی تاریخی، اسطوره‌سازی از پادشاهی عادل، و حذف دگراندیش، مستحکم‌تر میشه.

 ملی‌گرایی هم، در سطحی از شدت، به‌راحتی از مرز احساس تعلق عبور می‌کنه و به یک چارچوب ایدئولوژیک بدل میشه. وقتی «ملت» نه به‌عنوان واقعیتی تاریخی و متحول، بلکه به‌مثابه جوهری پاک، برتر و تغییرناپذیر تلقی بشه ،ذهن وارد الگوهای خطرناک دوقطبی میشه. در چنین ساختاری، «ملت من» مرکز خیر، حقیقت و اخلاق میشه ،و دیگری بیگانه، مهاجر، دشمن و تهدیدی برای معنا و هویت. ملی‌گرایی ایدئولوژیک، با اتکا بر اسطوره‌های تاریخی، دشمن‌سازی، پاک‌سازی فرهنگی و بازنمایی ملت به‌عنوان قربانی، ذهن را در دوگانه‌هایی خشن و انعطاف‌ناپذیر قرار می‌ده. خودی/بیگانه، میهن‌پرست/خائن، افتخار/ننگ. در این الگو، وطن دیگه جغرافیا نیست، بلکه ابزاری هیجانی‌ست برای معنا دادن به همه چیز. و هر نقدی، نه کنجکاوی، بلکه خیانت تلقی میشه.

 در تمام این نمونه‌ها، یک الگوی ثابت تکرار میشه. ساختن دشمنی مشخص، تعریف یک روایت تاریخی شفاف، ساده‌سازی واقعیت‌های پیچیده، تبدیل اخلاق به مجموعه‌ای از قواعد مطلق، و وعده‌ی معنا یا رستگاری نهایی. این فرمول، ذهن رو از اضطراب، تردید و سردرگمی نجات می‌ده، حتی اگر هزینه‌اش کور شدن، سرکوب، و خشونت باشه.

 ایدئولوژی، راه میان‌بر مغز برای کاهش درد شناختی‌ِ؛ همان جایی که واقعیت بیش از حد پیچیده، بی‌رحم یا نامفهوم می‌شود، و ذهن با پناه بردن به الگوهای آشنا، به انسجام هیجانی دست پیدا میکنه . مغز، به‌جای مواجهه با ابهام، ترجیح می‌ده به تصویر ساده‌ای تکیه کنه که «حقیقت» رو خلاصه کرده باشه، حتی اگر ساختگی باشه. درست مثل سیستم پاداش عصبی، ایدئولوژی هم در مغز حس اطمینان ایجاد می‌کنه؛ نه به دلیل حقیقت، بلکه به دلیل انسجام.

 و همین ویژگی‌ست که ایدئولوژی رو به ابزاری قدرتمند در دست قدرت تبدیل می‌کنه. زیرا کسی که بتواند الگوی ایدئولوژیک رو در ذهن‌ها تثبیت کنه، دیگه نیاز به اجبار بیرونی نداره. ذهن‌ها، زندان خود رو با دست خود می‌سازند.

ایدئولوژی، پیش از آنکه ساختاری بیرونی باشه، مدلی درونی‌شده برای نظم بخشیدن به ادراک و واکنش. مغز، برای آنکه در سیلاب داده‌ها و محرک‌ها گم نشه، به الگو نیاز داره. و ایدئولوژی، دقیقاً همین الگوست؛ الگویی ساده‌شده، همراه با بار هیجانی، قضاوت‌های فوری، و خطوط روشن میان خیر و شر. اما آنچه این ساختار رو ماندگار می‌کنه ، صرفاً کارکرد شناختی اون نیست، بلکه پاداش‌های عصبی و هیجانی‌ست که مغز در ازای وفاداری به اون دریافت می‌کنه.

 ذهنی که درگیر یک ایدئولوژی میشه، به‌تدریج تمایز خودش رو با اون از دست می‌ده. ایدئولوژی، به درون «من» نفوذ می‌کنه، هویت رو بازنویسی می‌کنه، و هر حمله به اون رو حمله به خودش تعبیر می‌کنه. اگر محتوای جدید با اون ساختار هم‌خوانی نداشته باشه، باورها تغییر نمی‌کنه، بلکه واقعیت بازنویسی میشه. این، همان سانسور درونی‌ست. مغز، برای حفظ انسجام، داده‌های ناهماهنگ رو نادیده می‌گیره، تحریف می‌کند یا به حاشیه می‌بره.

 به همین دلیل است که ذهن‌های ایدئولوژیک نه‌تنها در برابر واقعیت‌های ذهنی دیگران مقاوم‌اند، بلکه اغلب با اون دشمنی می‌ورزند. چون واقعیت دیگران، اگر با ساختار ذهنی اون‌ها هم‌خوان نباشه، شکاف ایجاد می‌کند؛ و این یعنی اضطراب، عدم‌قطعیت و تردید. چیزهایی که مغز ایدئولوژیک بیش از هر چیز از اون‌ها گریزانه.

 این تمایل به انسجام، وقتی از سطح فردی فراتر می‌ره، به پدیده‌ای اجتماعی و خطرناک‌تر بدل میشه. اتحاد هیجانی بر پایه‌ی نفرت. ایدئولوژی‌ها معمولاً حول دشمنی مشترک شکل می‌گیرند؛ دشمنی که وجودش، نظام فکری رو مشروع می‌سازه. نازی‌ها یهودیان رو داشتند، امروز یهودیان‌ تندرو مسلمانان رو دارند، اسلام‌گرایان تندرو غرب رو، غربی‌ها خاورمیانه رو، کمونیست‌ها سرمایه‌داری رو، و محافظه‌کاران افراطی مهاجران و لیبرال‌ها رو.

در این چارچوب، دشمن‌سازی یک ضرورت روانی‌ست. چون بدون دشمن، انسجام فرو می‌پاشه. به همین دلیل، حتی اگر دشمنی وجود نداشته باشه، باید ساخته بشه. ذهن ایدئولوژیک، اون‌چنان به قطب‌بندی وابسته است که هرگونه تفاوت فکری، هر نوع شک، یا هر پرسش ساده‌ای رو نیز تهدید تلقی می‌کنه. و در چنین نظامی، دشمن صرفاً کسی نیست که اختلاف‌نظر دارد؛ بلکه کسی‌ست که باید حذف بشه.

 در این فضای روانی، خشم تقدیس میشهف تردید گناهه، و حقیقت تنها زمانی مجاز که در خدمت ایدئولوژی باشه. ذهن، دیگه نه جستجوگره ، نه منتقد، بلکه بدل به پیرو مشتاق یک توهم مقدس میشه. ایدئولوژی، ذهن رو از تعلیق نجات می‌ده، اما بهاش رو با قربانی کردن انعطاف‌پذیری و شک‌ورزی می‌پردازه.

 انسان امروز، در دل قرنی ایستاده که دیگه نه به حقیقت، بلکه به مدل‌های حقیقت‌ساز شک داره. قرنی که در اون، سرعت تغییرات، از ظرفیت هر ساختار فکری و هر روایت نهایی پیشی گرفته . در چنین جهانی، هر نظامی که مدعی درک کامل و پاسخ نهایی باشه، دیر یا زود، نه‌تنها ناکارآمد، بلکه خطرناک میشه. چون اطمینانی که به اون تکیه کرده، مصنوعی‌ست؛ و امنیتی که وعده می‌دهد، بر پایه‌ی حذف و سرکوب ساخته شده.

 ایدئولوژی، حتی اگر آغازش با نیت خیر باشه، در ساختار بسته‌اش به انجماد می‌رسه. چون ایدئولوژی «پاسخ» و پاسخ، اگر نهایی بشه جستجو رو متوقف می‌کنه. شک رو خاموش می‌کنه. ذهن رو از درد ندانستن می‌رهاند، اما هم‌زمان اون رو از زایش ایده‌های تازه، از مواجهه با ناهماهنگی، و از تجربه‌ی رشد محروم می‌سازه. ذهنی که به ایدئولوژی بسته وفادار دیگه نمی‌بینه؛ فقط تفسیر می‌کنه . نمی‌شنوه؛ فقط تصدیق می‌کنه. هر داده‌ای پیش از اون‌که مجال حضور پیدا کنه، از فیلتر باور عبور می‌کنه و شکلی مطلوب به خودش می‌گیره. و این یعنی مرگ رشد.

 هیچ‌کدام از ایدئولوژی‌های بزرگ قرون گذشته، دیگه ظرفیت پاسخ‌گویی به جهان امروز رو ندارند. نه استعمار که فرهنگ برده‌داری رو جهانی کرد. نه کمونیسم که انسان رو به چرخ‌دنده‌ای بی‌چهره در ساختار اقتصاد تقلیل داد. نه کاپیتالیسم که اون رو به مصرف‌کننده‌ای بی‌انتها فروکاست. نه ایدئولوژی دینی که اخلاق رو به اطاعت فرو برد و شک رو گناه دونست. نه ملت‌سازی  آمریکایی که از ترس و جنگ مشروعیت گرفت و نه حتی هوش مصنوعی‌باوری که انسان رو نسخه‌ی ناقص الگوریتم‌ها می‌دونه و به‌دنبال «آپدیت» اوست.

 هرکدام از این ایدئولوژی‌ها، صرفاً واژگان رو عوض کرده‌اند. پرولتاریا، بازار، آخرت یا الگوریتم؛ اما ساختار، همانه. همان الزام به ایمان. همان دستور سکوت. همان فرمان اطاعت. و هر که نپذیرد، «گمراه» است، «مرتد» است، «ضد انقلاب» است، یا «ضد علم».

مشکل ایدئولوژی، در محتوایش نیست؛ در ساختارش. در اون‌جاست که اسطوره‌ی حقیقت رو به دارایی بدل می‌کنه. اون رو در مشت می‌گیره و چون مالک اونه ،به‌جای اون که با حقیقت زندگی کنه، اون رو می‌میراند.