در یک روز پاییزی سال ۱۸۴۸، فینیاس گیج، سرکارگر راه‌آهن، در حال کار روی مسیرهای جدید بود. اون مردی بود که به دقت، وجدان کاری، و مسئولیت‌پذیری‌اش شهرت داشت. تصمیم‌های منطقی و رفتارهای حساب‌شده‌اش اون رو به یکی از بهترین سر کارگران منطقه تبدیل کرده بود. کسی که همیشه پیش از هر اقدامی خطرات احتمالی رو می‌سنجید و از ایمنی کارگرانش مطمئن می‌شد.  

اون روز، اون مثل همیشه مشغول آماده‌سازی مواد منفجره برای شکافتن صخره‌ها بود. کار ساده‌ای نبود یک سوراخ در سنگ ایجاد می‌شد، باروت داخل اون ریخته می‌شد، و سپس با یک میله‌ی آهنی بلند باروت فشرده می‌شد تا انفجار کنترل‌شده‌ای رخ بده . اون این کار رو بارها انجام داده بود، اما این بار یک اشتباه کوچک کافی بود تا زندگیش برای همیشه تغییر کنه. 

در یک لحظه، انفجاری ناگهانی رخ داد. میله‌ی آهنی که یک متر طول داشت و سه سانتی‌متر قطر، مانند گلوله‌ای از زمین بلند شد، از زیر گونه‌ی چپ اون وارد شد، از پشت چشمش عبور کرد، و بخش جلویی مغزش رو شکافت و از جمجمه‌اش بیرون پرید. همکارانش با وحشت به اون نگاه کردند، مطمئن بودند که اون درجا کشته شده. اما فینیاس نمرد. چند لحظه بعد تکان خورد و بلند شد، در حالی که خون از زخم عمیقش جاری بود، با خونسردی گفت: «فکر کنم یه میله توی سرم رفت.» همکارانش گیج شده بودند. کسی که با چنین آسیبی زنده می‌موند، نباید میتونست حرف بزنه و یا راه بره یا حتی شوخی کنه. 

اون رو به شهر بردند، و دکتری که پرونده‌اش رو ثبت کرد، متوجه شد که در کمال ناباوری، فینیاس هشیاره حرف می‌زنه و حتی می‌تونه گذشته‌اش رو به یاد بیاره . هیچ نشانه‌ای از ناتوانی حرکتی یا افت هوشیاری در اون دیده نمی‌شد. اما هفته‌ها بعد، تغییرات دیگه ای در اون ظاهر شد. اون دیگه همون آدم قبلی نبود. اون از مردی مسئولیت‌پذیر و با وجدان، به فردی بی‌پروا، بی‌ادب، بی‌مسئولیت و عاری از هرگونه احساس گناه یا پشیمانی تبدیل شده بود. اون که همیشه به فکر ایمنی و نظم در کار بود، دیگه هیچ اهمیتی به قوانین یا احساسات دیگران نمی‌داد. رفتارهاش تکانه‌ای و غیرقابل پیش‌بینی شد بود . اگر چیزی رو می‌خواست، همون لحظه باید به اون می‌رسید. اگر عصبانی می‌شد، بدون فکر واکنش نشون می‌داد. بی‌مسئولیتی، دروغ‌گویی و پرخاشگری جایگزین دقت، وجدان و مهربانی سابق اون شده بود. 

 پس از این حادثه، گیج دیگه اون فرد سابق نبود. پیش از جراحی، اون به‌شدت پایبند اصول اخلاقی بود، قوانین رو رعایت می‌کرد و حتی در کوچک‌ترین تصمیمات روزمره، صدای وجدانش رو می‌شنید. اما پس از آنکه بخشی از مغز اون آسیب دید، این سیستم درونی به‌کلی فروپاشید. ناگهان توانایی اون در تجربه‌ی احساس گناه، پشیمانی و همدلی از بین رفت. رفتارهای اون تغییر چشمگیری کرد، اون که پیش‌تر با دقت و حساسیت به دیگران توجه می‌کرد، الان بی‌پروا و بی‌ملاحظه شده بود. تصمیماتش کوتاه‌مدت و بدون در نظر گرفتن عواقب بودند.  

پزشکان بعدها پس از مرگش جمجمه‌ی اون رو بررسی کردند و متوجه شدند که بخش‌هایی از قشر پیش‌پیشانی ، که مسئول تصمیم‌گیری، خویشتن‌داری و تنظیم رفتار اجتماعی هستش ، به شدت آسیب دیده یا کاملاً از بین رفته. اون عملاً کنترل شناختی و رفتاری خودش رو از دست داده بود. چیزی که در مورد اون روشن شد این بود که وجدان، اخلاق، و مسئولیت‌پذیری، نه مفاهیمی مجرد، بلکه سازوکارهایی کاملاً وابسته به ساختارهای عصبی مغز هستند. زمانی که بخش‌هایی از مغز که این فرایندها رو کنترل می‌کنند آسیب ببینه، اون چیزی که ما وجدان می‌نامیم از بین می‌ره، بدون اینکه نیرویی درونی برای جبران این فقدان وجود داشته باشه. 

  وجدان یک سازوکار پویاست که از تعامل میان نوروبیولوژی، یادگیری اجتماعی، و تجربیات زیسته یا به طور کلی بر بستر پیش‌زمینه‌های ذهنی شکل می‌گیره. این سیستم از طریق مکانیسم‌های عصبی پاداش و تنبیه عمل میکنه و تحت تأثیر نظام‌های ارزشی که فرد در اون رشد کرده، تغییر پذیره. در نتیجه، اگر بخوایم تغییری در نحوه‌ی عملکرد وجدان ایجاد کنیم، چه در سطح فردی و چه در سطح اجتماعی، باید به تغییر محیط یادگیری، بازتعریف ارزش‌ها، و ایجاد تجربه‌های جدیدی که می‌تونن مسیرهای عصبی مرتبط با وجدان را تحت تأثیر قرار بدند بپردازیم. 

در بخش باورها، وجدان رو به یک داور ورزشی تشبیه کردم. داوری که قوانین رو بررسی میکنه ، رفتارها رو رصد می‌کنه و در صورت لزوم، خطا رو اعلام میکنه . اما نکته‌ی مهم اینجاست که قوانین بازی برای هر فرد و هر جامعه می‌تونه  متفاوت باشه. همان‌طور که در یک ورزش مشخص، داوری بر اساس مجموعه‌ای از قوانین خاص عمل می‌کنه، وجدان هم تحت تأثیر چارچوب‌های ذهنی و ارزشی هر فرد شکل گرفته و ممکنه در یک موقعیت یکسان، برای دو نفر حکم‌های متفاوتی صادر کنه. این نشون می‌ده که وجدان یک نیروی مستقل و مطلق نیست، بلکه نتیجه‌ی شبکه‌ای از عوامل شناختی، عصبی، و فرهنگیه که رفتارهای ما رو هدایت می‌کنه. 

در نظام ارزشی شخصی من مواردی مثل تفکیک نکردن زباله ، ایستادن پشت خط عابر پیاده موقع رانندگی ، بلند صحبت کردن در راه پله یا ورود به حریم شخصی دیگران و کشتن حشرات ، از جمله مسائلی هستن که بلافاصله باعث به صدا در امدن سوت داور درونی من میشه . هرچند در برخی فرهنگ ها چنین رفتار هایی نه تنها به عنوان خطا تلقی نمیشه بلکه حتی به کلی از دایره اخلاق خارج اند . 

این تفاوت نشون میده که نظام وجدان در انسان ساختاری جهانی و یک پارچه نیست بلکه شدیدا تحت تاثیر پیش زمینه های ذهنیه . اگرچه سیگار کشیدن در فضای آزاد عمومی از نظر بسیاری رفتاری غیراخلاقی محسوب میشه در بسیاری از فرهنگ‌ها و در بسیاری از مردم چنین عملی اصلاً مسئله‌ی غیراخلاقی به شمار نمیره . اگر داشتن چند همسر قانونی، در برخی ادیان و کشورها رفتاری اخلاقی و پذیرفته‌شده تلقی میشه در نگاه بسیاری دیگه، عملی عمیقاً غیراخلاقی و برخلاف کرامت انسانیه. همان‌طور که اگر همجنس‌گرایی و ازدواج همجنس در بسیاری از کشورها قانونی و اخلاقی شمرده میشه ،در برخی دیگر نه تنها غیراخلاقی تلقی میشه بلکه با مجازات‌های بسیار سنگینی نیز همراهه . 

 درسته که بسیاری از ارزش‌ها، مانند صداقت، شفافیت، مراقبت و حفظ سلامت، با آموزه‌های دینی همپوشانی دارند، اما در بسیاری موارد، مانند روابط جنسی، سقط جنین، اتانازی و دیگر مسائل حساس، واگرایی‌های بنیادینی میان این دو حوزه دیده میشه . همین تضادها نشون میدن که اخلاق، نه یک نظام ثابت، بلکه شبکه‌ای پیچیده از باورها، تجربه‌ها، منافع و روایت‌های متغیره که همواره در حال بازتعریف و چانه‌زنی درون ذهن ماست. 

وجدان رو میشه سیستمی دانست که بر پایه‌ی پیش‌زمینه‌های ذهنی فرد شکل می‌گیره و محصول پردازش‌های عصبی در مسیرهای بالا به پایین  و پایین به بالاست. این سیستم نه یک نیروی مستقل و ذاتی، بلکه نتیجه‌ی تعامل شبکه‌های عصبی، تجربیات زیسته، و نظام‌های ارزشیه که در طول زندگی در فرد نهادینه شده‌اند. وجدان، همانند سایر سازوکارهای ذهنی، تحت تأثیر تکامل، زیست‌شناسی، محیط اجتماعی و یادگیری هستش.   

از منظر تکاملی، وجدان بخشی از سازوکارهای بقا و همکاری اجتماعیه. نوع‌دوستی و همدلی که بسیاری از اعمال وجدان‌محور رو شکل می‌ده، از مکانیسم‌های انتخاب طبیعی نشأت گرفته‌اند. جوامع انسانی که در اون‌ها رفتارهای همدلانه و رعایت هنجارهای اجتماعی تقویت می‌شدند، احتمال بقای بیشتری داشتند، زیرا همکاری میان اعضای گروه بقای اون‌ها رو تضمین می‌کرد. این فشار انتخابی موجب میشه که مدارهای عصبی خاصی در مغز تکامل پیدا کنند که در تنظیم رفتارهای اخلاقی نقش ایفا می کنند . 

ذهن انسان از لحظه‌ی تولد آماده‌ی دریافت و پردازش اطلاعات محیطی هستش ،اما سیستم عصبی اون از طریق یادگیری و تجربه شکل می‌گیره. مسیرهای عصبی که کنترل اخلاقی و خود مهاری رو امکان‌پذیر می‌کنند، طی سال‌ها و از طریق تعامل با محیط اجتماعی و فرهنگی توسعه پیدا میکنند .  

کودکی که یاد میگیره ریختن زباله در خیابان عملی ناپسنده و هر بار که اون رو انجام می‌ده با واکنش منفی روبه‌رو میشه ،به‌مرور، هنگام انجام چنین عملی نوعی تنش درونی رو تجربه میکنه. از سوی دیگه، کودکی که چنین آموزه‌هایی رو دریافت نکرده باشه، در بزرگسالی هم هنگام تخلف از این هنجارها دچار همون سطح از ناراحتی نخواهد شد، چرا که مدارهای عصبی اون به شکلی متفاوت توسعه پیدا کردند. 

 اما موضوع به همین‌جا ختم نمیشه . حتی در کسانی که مدارهای وجدان به‌درستی عمل می‌کنند، همیشه این‌طور نیست که داور درونی پیروز میدان باشه. گاهی ذهن، برای رهایی از تنش ناشی از تخلف از ارزش‌های درونی، دست به سازوکاری پیچیده می‌زنه، سازوکاری که می‌تونیم اون رو توجیه‌گری نامگذاری کنیم . 

 زمانی که یک رفتار با باورهای اخلاقی فرد در تعارض قرار می‌گیره، مغز دچار عدم‌تطابق میان پیش‌بینی درونی و واقعیت بیرونی میشه . این وضعیت به‌صورت یک خطای پیش‌بینی ظاهر میشه ،شکافی میان آنچه انتظار می‌رفت و آنچه رخ داده. ناحیه‌ی ACC به‌عنوان یکی از مراکز پردازش خطای پیش‌بینی و تعارض شناختی، نخستین منطقه‌ای‌ که به این ناهماهنگی حساس میشه. این فعال‌سازی، به‌ویژه در زمینه‌های اجتماعی-اخلاقی، با تجربه‌ی ذهنی ناخوشایندی همراهه که در زبان روزمره از اون به‌عنوان «عذاب وجدان» یاد میشه . این احساس، در واقع بازتابی از تلاش مغز برای بازنویسی یا تطبیق مدل ذهنی خویش با رفتاریه که با انتظارات اخلاقیش هم‌خوانی نداره. 

اما مغز نمی‌تونه برای همیشه در این تعارض بمونه. ذهن به‌طور تکاملی گرایش به انسجام داره نه حقیقت، انسجامی میان روایت خود از جهان و تجربه‌ی درونی. در این مرحله، نواحی‌ای مثل قشر پیش‌پیشانی میانی و قشر اوربیتوفرونتال وارد عمل میشن . این نواحی با مشارکت شبکه‌ی حالت پیش‌فرض، به بازنویسی روایت ذهنی فرد می‌پردازند. این بازنویسی، نه دروغ آگاهانه، بلکه بازسازی ناخودآگاه تجربه است؛ روایتی تازه که در اون، رفتار فرد یا اخلاقی جلوه می‌کنه یا ناگزیر، یا حتی ضروری. 

 در این حالت، درد روانی ناشی از تخلف از بین نمیره، بلکه از نو معنا میشه . مغز با استفاده از منابع حافظه، سوگیری‌های شناختی، و الگوهای فرهنگی نهادینه‌شده، روایتی تولید می‌کنه که در اون، تضاد حل شده. این دقیقاً همون جاییه که وجدان نه خاموش میشه و نه شکست می‌خوره، بلکه با نوعی «واقعیت جایگزین درونی» خنثی میشه . 

فرد ممکنه همچنان خودش رو انسان باوجدانی بدونه، اما در واقع  ذهن اون با باز تعریف موقعیت، داور رو از میدان بازی بیرون کرده. این فرایند که نوعی «باز تعادل اخلاقی» در ذهنه ،نه‌تنها در سطح فردی، بلکه در سطح جمعی هم رخ میده؛ جایی که نظام‌های ارزشی، رسانه‌ها، ایدئولوژی‌ها و زبان، ابزارهای ساخت روایت‌هایی میشن که حقیقت رو بازتاب نمیدن بلکه تعارض رو قابل تحمل میکنن .