آیا می‌توان از چیستی واقعیت پرسید بی‌آن‌که پیش‌تر بیندیشیم چه چیزی خود این پرسش را ممکن کرده است؟ هر پرسشی درباره‌ی واقعیت بر بستری استوار است که معمولاً از نظر پنهان می‌ماند، بستری که تعیین می‌کند چه چیزی اساساً بتواند به‌عنوان واقعیت تجربه شود. نوروفلسفه از همین نقطه آغاز می‌شود، از پرسش درباره‌ی خودِ پرسشگر و کنجکاوی در مورد خودِ پرسش.

اگر می‌شد از درون لنز ادراک یک خفاش، مورچه یا نهنگ به جهان نگریست، آنچه امروز «واقعیت» می‌نامیم، چهره‌ای کاملاً متفاوت می‌یافت. این تفاوت، نه فقط ناشی از تفاوت در ساختار زیستی یا محدودیت‌های حسی آن‌ها، بلکه حاصل زاویه‌ی دیدی است که تجربه از آن شکل می‌گیرد. تصویری که در ذهن ساخته می‌شود، صرفاً نتیجه‌ی اصابت نور به شبکیه نیست؛ بلکه محصول پردازش‌هایی است که در بستری پیچیده به نام ذهن، و در زمینه‌ای چندلایه که «پیش‌زمینه‌های ذهنی» می‌نامم‌شان، شکل می‌گیرند. این اصطلاح معادل دقیق انگلیسی ندارد، اما واژه‌هایی نظیر mental pre-context می‌توانند تا حدی به آن نزدیک باشند.

عنوان «واقعیت ذهنی» در ترجمه‌ی انگلیسی با عبارت «Mental Reality» آورده شده است. این انتخاب، تصادفی یا صرفاً زبانی نیست، بلکه بخشی از جهت‌گیری مفهومی کتاب است. اصطلاح «subjective» در سنت فلسفی غربی بلافاصله یادآور دوگانه‌ی کلاسیک سوبژه/ابژه است و ذهن خواننده را به سوی مناقشاتی می‌برد که قرن‌هاست درباره‌ی نسبیت، عینیت و حقیقت در جریان است. حال آن‌که در این کتاب، مقصود نه ورود دوباره به همان مجادلات، بلکه ساختن چارچوبی تازه برای درک تجربه‌ی انسانی است.

بدین‌ترتیب، «Mental Reality» صرفاً برگردانی جایگزین برای «Subjective Reality» نیست، بلکه اصطلاحی است که خواننده را از همان آغاز از دام دوگانه‌های کلاسیک بیرون می‌برد و او را با الگوی زاویه‌ی دیدی که در این کتاب پیگیری می‌شود آشنا می‌کند. زاویه‌ای که تجربه را نه در تقابل با عینیت، بلکه در بستر پویای پیش‌زمینه‌های ذهنی می‌نشاند.

در این کتاب، ذهن نه به‌عنوان عضوی از بدن و نه صرفاً به‌عنوان نتیجه‌ای از فعالیت مغز، بلکه به‌عنوان بستری پویا برای ظهور تجربه معرفی می‌شود. آنچه در این بستر ظاهر می‌شود، از صدا و تصویر گرفته تا فکر، احساس، درد و معنا، محتوای ذهن نام دارد. این محتوا گاه از جهان بیرونی می‌آید، مانند صدای ماشین یا نوری که به چشم می‌رسد، و گاه از دل خودِ پیش‌زمینه‌های ذهنی برمی‌خیزد، مثل اضطرابی که بدون دلیل بیرونی ظاهر می‌شود، یا خاطره‌ای که ناگهان در ذهن نقش می‌بندد.

برای توضیح دقیق‌تر پیش‌زمینه‌های ذهنی، می‌توان از یک تشبیه ساده استفاده کرد. تصور کنید در حال نوشتن با خودکار مشکی روی یک برگه سفید هستید. حال اگر همین برگه را با یک کاغذ شطرنجی جایگزین کنیم، نوشته‌ی شما، گرچه از همان جوهر و دست خط برخوردار است، اما نظم، چینش و حتی خوانایی آن متفاوت خواهد بود. خطوط کاغذ، همانند پیش‌زمینه‌های ذهنی، ساختاری پنهان فراهم می‌کنند که نحوه‌ی ظاهر شدن محتوا را تغییر می‌دهد.

پیش‌زمینه‌ی ذهنی، اصطلاحی‌ست که در این کتاب برای اشاره به تمام زمینه‌هایی استفاده می‌شود که ادراک و پردازش تجربه را شکل می‌دهند. از ژنتیک و خلق‌وخو، تا زبان، فرهنگ، نظام‌های ارزشی، باورها، و تجربه‌های زیسته‌ی فردی. این ساختارها الزاماً آگاهانه نیستند؛ بسیاری از آن‌ها همچون پس‌زمینه‌ای نامرئی عمل می‌کنند و تعیین می‌کنند که چه چیزی را ببینیم، چطور تفسیر کنیم، و به چه چیزی اهمیت بدهیم. تفاوت واکنش دو نفر به یک جمله، یک بو، یا یک صحنه‌ی مشابه، دقیقاً در تفاوت پیش‌زمینه‌های ذهنی آن‌ها ریشه دارد.

مغز انسان برای هدایت رفتار خود، همواره در حال پیش‌بینی است. این پیش‌بینی‌ها نمی‌توانند در خلأ انجام شوند؛ آن‌ها نیاز به زمینه‌ای دارند. پیش‌زمینه‌ی ذهنی، همان نقشه‌ی پنهانی‌ست که بر اساس آن، مغز تفسیر می‌کند، قضاوت می‌کند و واکنش نشان می‌دهد.

پیش‌زمینه‌ها فقط یک لایه ندارند؛ آن‌ها ماتریسی چندبعدی و تودرتو هستند. همان‌طور که در مثال کاغذ شطرنجی می‌توان علاوه بر خطوط، رنگ زمینه را هم تغییر داد، پیش‌زمینه‌های ذهنی نیز می‌توانند در لایه‌های مختلفی مانند خلق‌وخو، زبان مادری، خاطرات کودکی، سطح هورمون‌ها یا تجربه‌های اجتماعی، تنوع داشته باشند. هر تجربه‌ی تازه، بر این زمینه فرود می‌آید و در چارچوب آن معنا می‌گیرد.

با این توضیح، می‌توان فضای ذهنی را به‌مثابه محیطی پویا دید که دائماً در حال تغییر است. هر یادگیری، هر تجربه‌ی جدید، یا هر محرک تازه، این فضا را بازسازی می‌کند. ذهن، صرفاً دریافت‌کننده‌ی محتوا نیست، بلکه سازمان‌دهنده‌ای فعال است که با استفاده از پیش‌زمینه‌های ذهنی، محتوای تجربه را مرتب، تفسیر و حتی خلق می‌کند.

دوربینی را تصور کنید که وقتی از طریق ویزور آن به منظره‌ای نگاه می‌کنید، اطلاعاتی مانند میزان نور، فاصله‌ی کانونی یا خطوط راهنما روی تصویر دیده می‌شود. این اطلاعات، بخشی از خود منظره نیستند؛ بلکه تنها در صورتی دیده می‌شوند که از طریق آن ابزار خاص به آن نگاه کنید

در فناوری واقعیت افزوده نیز چنین اتفاقی رخ می‌دهد. تصویر دوربین از جهان بیرون، با لایه‌هایی از داده‌های دیجیتال ترکیب می‌شود. آنچه دیده می‌شود، دیگر صرفاً خود جهان نیست، بلکه جهانی‌ست که تفسیر، نشانه‌گذاری و تقویت شده است.

ذهن انسان نیز مشابه چنین کاری را انجام می‌دهد. آنچه ما «جهان بیرونی» می‌نامیم، به‌سادگی و به‌صورت خام دریافت نمی‌شود؛ بلکه پس از عبور از لایه‌هایی از تفسیر، حافظه، زبان، پیش‌زمینه‌های ذهنی، وضعیت بدنی و مدل‌های شناختی، به چیزی تبدیل می‌شود که ما آن را «تجربه» می‌نامیم.

در این معنا، ذهن همواره نوعی واقعیت افزوده را بر ما نمایش می‌دهد؛ اما نه با داده‌های دیجیتال، بلکه با گذشته‌ی زیسته‌، ارزش‌ها، فرهنگ، زبان، و حتی حالات لحظه‌ای بدن. آنچه دیده، شنیده یا احساس می‌شود، حاصل مواجهه‌ی داده‌ی حسی با بستری پیچیده از پیش‌زمینه‌هاست. به‌بیان دیگر، جهان در درون ما «تفسیر» می‌شود، نه صرفاً «دریافت» .

این فیلترهای نامرئی که از آن‌ها با عنوان پیش‌زمینه‌های ذهنی یاد کردم، نه‌تنها بر درک ما از جهان اثر می‌گذارند، بلکه تعیین می‌کنند چه چیزی اساساً «قابل دیده‌شدن»، «قابل شنیدن» یا حتی «قابل احساس‌کردن» باشد. درست همان‌طور که یک فیلتر رنگی می‌تواند تمام منظره را دگرگون کند، این پیش‌زمینه‌ها نیز کیفیت ادراک ما را شکل می‌دهند.

بنابراین هر آنچه «محتوا» می‌نامیم، چه یک فکر باشد، چه یک احساس یا حتی تجربه‌ای جسمانی، نه‌فقط حاصل داده‌ی خام، بلکه حاصل ظهور آن داده در بستر همین پیش‌زمینه‌هاست. محتوا بدون بستر، معنایی ندارد.
برای روشن‌تر شدن مفهوم ذهن، محتوا و فضای ذهنی، حالت خواب نمونه‌ای بسیار گویاست. حتی زمانی که فرد در خواب است و ورودی‌های حسی از جهان بیرونی کاهش یافته یا قطع شده‌اند، ذهن همچنان فعال است. تصاویر، صداها، گفت‌وگوها، هیجانات و حتی درد یا لذت، همگی می‌توانند در خواب تجربه شوند. این تجربه‌ها، هرچند درونی و بدون منشأ خارجی‌اند، در فضای ذهنی پدیدار می‌شوند و ساختاری مشابه محتواهای بیداری دارند. چنین حالتی نشان می‌دهد که محتوا الزاماً وابسته به داده‌های بیرونی نیست و ذهن می‌تواند در غیاب تحریک حسی، از دل پیش‌زمینه‌های ذهنی، تجربه‌هایی خلق کند. در نتیجه، فضای ذهنی صرفاً یک بستر منفعل برای بازتاب جهان بیرونی نیست.

اگر بخواهیم تصویر دقیق‌تری ارائه کنیم، می‌توان گفت ذهن همچون یک میدان پویا عمل می‌کند؛ میدانی که در آن محتوا، از ساده‌ترین احساسات بدنی تا پیچیده‌ترین افکار فلسفی، بر اساس الگوهای شکل‌گرفته در بستر پیش‌زمینه‌ها، پدیدار می‌شود. این میدان نه ایستا و نه منفعل است. هر تجربه‌ای که از آن عبور می‌کند، آن را بازتعریف کرده و هم‌زمان از آن تأثیر می‌پذیرد. بنابراین ذهن، ساختاری خودتنظیم‌گر است؛ به‌گونه‌ای که هم از گذشته‌ی خود شکل می‌گیرد و هم آینده‌ی خود را باز می‌سازد.

مفاهیمی مانند «پیش‌زمینه ذهنی» و «فضای ذهنی» در این کتاب به‌صورت استعاری به‌کار رفته‌اند تا درک ساختار ذهن را ممکن کنند. هدف این نیست که چنین فضا یا ساختاری به شکل فیزیکی در مغز وجود دارد؛ بلکه این واژه‌ها به‌منظور ساختن مدلی ذهنی برای فهم تجربه‌های انسانی به‌کار گرفته شده‌اند.

مدل ذهنی یک بازنمایی انتزاعی از دنیای بیرونی در ذهن ما است که توسط مغز برای پردازش، ذخیره‌سازی و بازیابی اطلاعات استفاده می‌شود. این مدل شامل تمام تجربه‌های حسی ما، از جمله تصاویر، رنگ‌ها، بوها، مزه‌ها، صداها، حرکات، احساسات، و حتی لذت و درد است. مغز به‌جای ثبت داده‌ها به‌شکل خام، آن‌ها را در قالب شبکه‌ای از ارتباطات عصبی و مفاهیم ترکیب می‌کند تا یک بازنمایی ذهنی از واقعیت بسازد.

این مدل‌های ذهنی برخلاف ثبت مکانیکی اطلاعات، ایستا و تغییرناپذیر نیستند. آن‌ها به‌طور مداوم در تعامل با سایر محتواهای ذهنی، بازسازی و تغییر می‌یابند. زمانی که یک خاطره را به یاد می‌آوریم، آن را از یک محل ذخیره ثابت بیرون نمی‌کشیم، بلکه در همان لحظه در حال بازسازی و تنظیم آن هستیم. این بازسازی تحت تأثیر پیش‌زمینه‌های ذهنی کنونی، احساسات و حتی اطلاعات جدیدی که از همان رویداد در اختیار داریم، قرار می‌گیرد. به همین دلیل، خاطرات ما نه‌تنها در گذر زمان تغییر می‌کنند، بلکه هر بار که به یاد آورده می‌شوند، امکان تغییر، تقویت یا حتی ادغام با دیگر خاطرات را دارند.

علاوه بر این، مدل‌های ذهنی تنها بازنمایی‌های ذهنی محض نیستند، بلکه با ساختارهای عصبی مغز نیز در ارتباط مستقیم‌اند. هر تغییری که در پیش‌زمینه‌های ذهنی رخ دهد، به‌دنبال خود تغییراتی در شبکه‌های عصبی ایجاد می‌کند. همان‌طور که تجربیات جدید به حافظه افزوده می‌شوند، مسیرهای عصبی جدید شکل می‌گیرند و مدل‌های ذهنی نیز دستخوش تغییر می‌شوند. این روند تنها محدود به افزودن اطلاعات جدید نیست، بلکه حتی ممکن است برخی از مسیرهای عصبی که دیگر کمتر فعال می‌شوند، به تدریج تضعیف و محو شوند.

هیچ‌کس نمی‌تواند جهان را از درون ذهن فرد دیگری تجربه کند، همان‌طور که نمی‌تواند از بیرون، تجربه‌ی درونی کسی را به‌طور کامل بازسازی کند. آنچه هر فرد از واقعیت درک می‌کند، از فاصله‌ی صفر او نسبت به آن چیز است. فاصله‌ای که هیچ‌کس دیگر به آن دسترسی ندارد. نقطه‌ای که همه‌ی این تجربه‌ها در آن تلاقی می‌کنند، همان چیزی‌ست که در این کتاب از آن با عنوان «زاویه‌ی دید اول‌شخص» یاد می‌کنم. هر آنچه دیده، شنیده، احساس یا حتی تصور می‌شود، فقط از همین زاویه‌ی خاص است که معنا می‌گیرد.

هر انسان تنها از فاصله‌ی صفرِ خود می‌تواند جهان را تجربه کند. از همین‌رو، اگرچه ممکن است با واژه‌های یکسان سخن بگوییم، اما اغلب درباره‌ی تجربه‌هایی کاملاً متفاوت صحبت می‌کنیم، بی‌آن‌که از تفاوت آن آگاه باشیم.

به همین دلیل، درک ما از هر مفهومی، حتی ساده‌ترین‌ها، به پیش‌زمینه‌های ذهنی‌مان وابسته است. جمله‌ی «باران می‌بارد» ممکن است برای یکی نوید آرامش باشد و برای دیگری یادآور اندوه. نه به‌دلیل تفاوت در داده‌های بیرونی، بلکه به‌خاطر تفاوت در فاصله‌ی صفر هرکس نسبت به این پدیده.

تجربه، چیزی‌ست که در یک بستر مشخص و از یک زاویه‌ی خاص، برای یک ذهن خاص پدیدار می‌شود. ما با یکدیگر صحبت می‌کنیم، می‌نویسیم، می‌شنویم، و گمان می‌کنیم همدیگر را درک می‌کنیم، درحالی‌که هرکدام در حال تجربه‌ی جهانی کاملاً شخصی از زاویه‌ی صفر خود هستیم. این‌که ارتباط میان ما برقرار می‌شود و این‌که گاهی حتی همدیگر را می‌فهمیم، بیشتر شبیه یک معجزه است تا یک امر بدیهی.

زمانی که یک انسان از دیدگاه سوم‌شخص بررسی می‌شود، آنچه دیده می‌شود یک ساختار زیستی‌ست: مغزی درون جمجمه، شبکه‌ای از نورون‌ها، بدنی با محدودیت‌های فیزیکی. از این زاویه، ذهن درون بدن تعریف می‌شود، به‌عنوان محصولی از فعالیت نورونی. نگاه زیست‌شناسانه، روان‌شناسانه یا حتی جامعه‌شناسانه همگی به شکلی از این دیدگاه بیرونی بهره می‌برند.

اما اگر همین انسان را از زاویه‌ای دورتر نگاه کنیم، مثلاً از بیرون مرزهای جغرافیایی یا فرهنگی، آنچه به چشم می‌آید، عضوی از یک ملت، یک نهاد اجتماعی، یا یک تاریخ است. در این نگاه، فرد دیگر صرفاً یک انسان نیست، بلکه بخشی از ساختارهای کلانی‌ست که در آن متولد شده، رشد یافته و معنا گرفته. او ممکن است نماینده‌ی یک فرهنگ، یک نظام سیاسی یا حتی یک گفتمان جهانی دیده شود. این زاویه نیز گرچه دقیق است، اما تنها بخشی از واقعیت را نشان می‌دهد.

اکنون اگر به زاویه‌ی اول‌شخص بازگردیم، یعنی همان جایی که تجربه به‌طور مستقیم و زنده پدیدار، همه‌چیز دگرگون می‌شود. در این زاویه، بدن یک «شیء خارجی» نیست، بلکه خودِ تجربه است. تصویر بدن، حس‌های بدنی، صداهای درونی، افکار، خاطرات، همه درون فضای ذهنی پدیدار می‌شوند. از این منظر، نمی‌توان با قطعیت گفت که ذهن درون بدن است یا بدن درون ذهن. هردو گزاره می‌توانند درست باشند، بسته به اینکه از چه زاویه‌ای به مسئله نگاه کنیم.

همین انعطاف در زاویه‌ی دید است که باعث می‌شود مفاهیم بنیادی مانند «من»، «واقعیت»، «دیگری» یا حتی «بدن» همیشه وابسته به بافت و زمینه باشند. این وابستگی به زمینه، دقیقاً همان چیزی‌ست که در مفهوم پیش‌زمینه‌های ذهنی توضیح داده شد. محتوا بدون پیش‌زمینه معنا ندارد؛ همان‌طور که تجربه بدون زاویه‌ی دید، تجربه نخواهد بود.

این کتاب تلاش می‌کند با تکیه بر یافته‌های علمی به‌روز، تجربه‌های زیسته و تأملات فلسفی، بستری فراهم آورد برای بازاندیشی در مفاهیم بنیادینی که بر شکل‌گیری باور، تصمیم و رفتار انسان تأثیر می‌گذارند. از علم انتقاد می‌کند اما هم‌زمان به روش علمی وفادار است و از فلسفه بهره می‌گیرد، بی‌آن‌که در دام کلیشه‌های آکادمیک یا جزم‌اندیشی بیفتد. از همین‌رو پیش از ادامه، لازم است اندکی درباره‌ی نسبت علم و فلسفه، که پایه‌های این کتاب را تشکیل می‌دهند، توضیح داده شود.

وقتی در مورد علم صحبت می‌شود، بسیاری می‌پندارند علم چیزی مکتوب و مشخص، شبیه متون مقدس است که بیرون از ما منتظر گشوده شدن مانده. اما چنین مفروضاتی نیازمند بازاندیشی است. وقتی کسی به من می‌گوید فلان سخن «علمی» است، دقیقاً متوجه نمی‌شوم در مورد چه چیزی صحبت می‌کند. علمی بودن یک موضوع به همان اندازه که آن را قابل استناد می‌کند، آن را شکننده و قابل رد نیز می‌سازد. با این تفاسیر، پرسش این است که چطور می‌توان به گفته یا سندی اعتماد کرد؟ این همان چیزی است که در این اثر بارها به آن بازخواهم گشت.

من به علمی پایبندم که استحکامش نه از قطعیت، بلکه از امکان ابطال آن می‌آید. در کتابی که سال‌ها پیش با عنوان راز یگانگی منتشر کردم همین پرسش در قالبی داستانی مطرح شد. آنجا الکس، داروسازی که امید داشت با ابزار علم جهان را بهبود بخشد، به کاترین، عصب‌شناسی که همراهش بود، می‌گفت علم می‌تواند انسان‌ها را به حقیقت نزدیک‌تر کند. اما کاترین پاسخ داد علم و فلسفه شبیه دو کودک پنج‌ساله اند که با ذره‌بین می‌کوشند از دل پیکسل‌های یک بازی کامپیوتری به سازوکار پیچیده‌ی پشت آن پی ببرند. علم فقط به ما امکان می‌دهد حرکت مهره‌ها را با دقت بیشتری ببینیم یا معادلات تازه‌ای درباره‌شان بنویسیم اما این‌که بازی از کجا آغاز شده و به کجا ختم می‌شود یا چه کسی آن را ساخته نه در دسترس ماست و نه شاید اهمیتی داشته باشد.

استفاده از دستاوردهای علمی در حوزه‌هایی چون تکامل، عصب‌شناسی و اشاره به پژوهش‌های علمی در این کتاب به معنای مطلق‌بودن یا بی‌نقصی آن‌ها نیست بلکه ارزش علم درست در پذیرش ناقص بودن و امکان ابطال و اصلاح آن است. در حالی‌که اسطوره‌ها به هیچ عنوان چنین امکانی ندارند. از حیث روایت‌شناسی، چه داستان تکاملی و چه روایت اسطوره‌ای، هر دو محصول ذهن جمعی‌اند و به یک اندازه واقعی و در عین حال برساخته‌اند. هر دو شواهدی ارائه می‌کنند و می‌کوشند یکدیگر را قانع کنند که به حقیقت نزدیک‌ترند. اما در این کتاب نه برتری یک روایت بر دیگری، بلکه خود واقعیت و حقیقت به پرسش گرفته می‌شود، همان‌طور که سازوکار ذهن در تولید روایت، جستجوی حقیقت و باور نیز موضوع پرسش است.

هر روایتی که در این کتاب به آن تکیه می‌کنم تنها برای بازه‌ای محدود پاسخگوست و اگر بازبینی و اصلاح نشود، اعتبار خود را از دست خواهد داد. شاید در نهایت مهم این نباشد که روایت شما چیست یا کدام را واقعی‌تر و نزدیک‌تر به حقیقت می‌دانید. آنچه اهمیت دارد کنشی است که بر اساس روایت خود برمی‌گزینید. آیا برای تحقق آرمان‌شهر وعده‌داده‌شده یا مرز نامرئی نژادی، نسل‌کشی می‌کنید؟ آیا برای وعده‌ی روایتی، عملیات انتحاری انجام می‌دهید یا روایت‌هایتان را به ابزاری برای استعمار و استثمار بدل می‌کنید؟ یا این آگاهی را همیشه در ذهن نگاه می‌دارید که روایت‌ها، هرچند واقعی، تنها بخشی از واقعیت ذهنی شما هستند، واقعیتی که در این کتاب به تفصیل شرح داده خواهد شد.

در همین راستا، در این کتاب ناگزیر از به‌کارگیری واژگانی هستم که گرچه در زبان رایج برای توصیف ذهن و تجربه به‌کار می‌روند، اما در سطح علمی، دقت و کارایی محدودی دارند. مفاهیمی مانند «باور»، «میل»، «رنج» یا حتی «خودآگاهی»، در زندگی روزمره اجتناب‌ناپذیرند، اما در تبیین دقیق پدیده‌های ذهنی، به‌خصوص در چارچوب نوروساینس، اغلب مبهم یا گمراه‌کننده‌اند. برخی فیلسوفان علم بر این باورند که زبان علمی آینده باید از این مفاهیم فراتر رود و آن‌ها را با توصیف‌هایی مبتنی بر ساختارهای زیستی و مدل‌سازی عصبی جایگزین کند. من نیز در این کتاب، هرچند از زبان روزمره برای انتقال معنا بهره می‌گیرم، اما همواره کوشیده‌ام نسبت به نارسایی‌های آن هشیار بمانم و تا حد امکان، از مفاهیمی استفاده کنم که در تبیین علمیِ ذهن، کارایی و دقت بیشتری دارند.

با آن‌که واژه‌ی فلسفه (philosophia) از یونان باستان آمده و نام‌هایی چون سقراط، افلاطون و ارسطو به‌حق نقشی اساسی در شکل‌گیری آن داشته‌اند، اما فلسفه را نمی‌توان صرفاً به‌عنوان میراث یک سنت خاص یا تمدنی خاص در نظر گرفت. پیش از آن‌که نامی برای آن وضع شود، کنش فلسفی یعنی تأمل در چیستی، جستجوی معنا، و تلاش برای فهم جایگاه انسان در جهان، در اشکال گوناگون در میان فرهنگ‌های مختلف وجود داشته است. ریشه‌ی فلسفه را باید در ساختار مغز انسان، در توانایی او برای شکل‌دادن به مفاهیم انتزاعی، ایجاد ارتباط‌های معنایی، و در نهایت در کنجکاویِ شناخت‌جوی ذهن جست‌وجو کرد.

از سوی دیگر، این‌که فلسفه‌ی امروز باید لزوماً بر بنیان چارچوب‌های گذشته بنا شود، خود باوری‌ست که کمتر مورد پرسش قرار گرفته است. گرچه مطالعه‌ی سنت‌های گذشته می‌تواند روشنگر باشد، اما تکیه‌ی بدون چون‌وچرا بر آن‌ها، گاه ما را از بهره‌گیری از دانش امروز بازمی‌دارد. همان‌طور که کسی نمی‌کوشد خانه‌ای ضدزلزله را بر پایه‌ی دانش چند هزار سال پیش بنا کند، فهم امروزین ما از ذهن، واقعیت، و تجربه نیز نیازمند بازاندیشی‌ست؛ بازاندیشی‌ای که به‌جای تعهد به گذشته، به مسیری زنده و پویا در زمان اکنون وفادار باشد. این کتاب، کوششی‌ست برای ایجاد چنین بازاندیشی‌ای، نه برای تقابل با سنت، بلکه با عبور از آن.

در چنین چشم‌اندازی، اندیشه نباید صرفاً در امتداد تاریخ خود حرکت کند، بلکه باید بتواند از آن فاصله بگیرد، آن را بازخوانی کند، و در پرتو دانسته‌های امروز، شکل تازه‌ای به خود بگیرد. این کتاب تلاشی‌ست برای ساختن چنین بستری، جایی میان تجربه و دانش، میان ذهن و مغز، و میان سنت و نوجویی. از آن‌جا که این مسیر گاه از مفاهیم علمی عبور می‌کند و گاه از تأملات شخصی، شفافیت و ارجاع‌پذیری در آن اهمیت دارد.

مباحث این کتاب در دو جلد سامان یافته‌اند. هر دو جلد با معرفی چند سوگیری شناختی آغاز می‌شوند تا نشان دهند چگونه ادراک ما از جهان پیشاپیش در چارچوبی پنهان و شکل‌گرفته در گذشته ساخته می‌شود. در جلد نخست تمرکز بر سازه‌های درونی ذهن و تجربه‌ی فردی‌ست. از ادراک، حافظه و مدل‌های ذهنی تا خودآگاهی، اراده، خویشتنداری، مسئولیت‌پذیری، احساس، تنهایی، اضطراب، سوگ، مرگ و معنای زندگی. در همین جلد، مفاهیمی مانند خانواده، جنسیت و هویت نه به‌مثابه برساخته‌های صرفاً اجتماعی، بلکه به‌مثابه تجربه‌هایی ذهنی، زیستی و تاریخی بررسی شده‌اند. جلد دوم این مسیر را به سطح ساختارهای کلان امتداد می‌دهد. مفاهیمی مانند عدالت، حق، آزادی، فرمانبرداری، دموکراسی، دیکتاتوری، دین، ایدئولوژی، توسعه و دیگر نظام‌های اجتماعی در بستری فلسفی و عصب‌شناختی بازخوانی می‌شوند؛ جایی که ذهن فرد در تنش و تعامل با نیروهای شکل‌دهنده‌ی نهاد و قدرت معنا پیدا می‌کند.

منابع و مراجع علمی استفاده ‌شده در این کتاب در انتهای هر بخش ذکر شده‌اند تا خواننده بتواند به‌طور مستقیم و راحت به آن‌ها دسترسی پیدا کند. در مسیر نگارش این کتاب، بارها اصطلاحات و مفاهیمی از دنیای علوم اعصاب مطرح شده‌اند که ممکن است برای همه‌ی خوانندگان آشنا نباشند. از این رو تا حد ممکن با زبان ساده در پاورقی این اصطلاحات توضیح داده شده است. مطالعه‌ی این توضیحات برای درک محتوای کتاب الزامی نیست و صرفاً به عنوان راهنمایی اختیاری و کاربردی برای علاقه‌مندانی است که می‌خواهند به پشتوانه‌ی علمی مباحث فلسفی ارائه‌شده، عمیق‌تر و دقیق‌تر توجه کنند.

در بسیاری از حوزه‌هایی که در این کتاب به آن‌ها پرداخته‌ام، تخصص آکادمیک من وجود نداشته و ورود به آن‌ها نیازمند مطالعه، گفت‌وگو، و تحقیق گسترده بوده است. هرچند در تلاش بوده‌ام که مطالب را بر پایه‌ی منابع معتبر و مستند ارائه کنم، احتمال خطا یا برداشت نادرست در برخی بخش‌ها وجود دارد و نقد خوانندگان آگاه را بسیار ارزشمند و راهگشا می‌دانم.

من در سراسر کتاب، گاه برای الهام گرفتن و گاه برای نقد، به ایده‌ها، جملات و نگاه فیلسوفان مختلف اشاره کرده‌ام. روشن است آنچه بیان می‌کنم، همواره تفسیر من از خوانده‌هایم بوده است؛ تفسیری که خود نیز از خوانش‌ها و برداشت‌های دیگران اثر پذیرفته است. از همین رو، هر نقدی بر آن وارد خواهد بود. در این کتاب نشان داده‌ام که چگونه تأیید دیگران می‌تواند برداشتی را موجه‌تر جلوه دهد یا برعکس، از اعتبار بیندازد. نام بردن از اندیشمندان برای من به‌هیچ‌وجه پوششی برای موجه کردن سخن نیست، بلکه ادای دینی است به کوشش آن‌ها. همان‌طور که اگر کسی در اثر خود از ساختار فکری یا ایده‌های من بهره ببرد، ترجیح می‌دهم نامم ذکر شود، حتی اگر نگاه او انتقادی و تند باشد. همچنین اشاره به منبع الهام می‌تواند خواننده‌ی جست‌وجوگر را به مطالعه‌ی آثار متنوع‌تری سوق دهد و مسیر فهم را برایش گسترده‌تر کند.

بخش مهمی از این اثر برآمده از تجربه‌های زیسته‌ی نگارنده است. زیستن در کشورهای گوناگون و آشنایی با زبان‌های متفاوت به من نشان داد که بسیاری از آنچه در یک فرهنگ بدیهی یا حتی مطلق به نظر می‌رسد، در فرهنگی دیگر کاملاً نسبی و متغیر است. واژه‌ها، حتی در مواردی که به یک احساس مشترک اشاره می‌کنند، معنای یکسانی ندارند، هنجارهای اجتماعی شکل دیگری می‌گیرند و حتی مفاهیم بنیادینی مانند آزادی، احترام یا خانواده، در زمینه‌های متفاوت فرهنگی به گونه‌ای دیگر تفسیر می‌شوند.

این کتاب پیش از هرچیز، تلاشی است برای نظم‌دادن به آشوب اندیشه‌هایم و ساختن چارچوب فکری منسجم، انعطاف‌پذیر و خوداصلاح‌گر که بتوانم به آن وفادار بمانم. قصد من از نگارش آن نه اثرگذاری بر جامعه است، نه بهبود جهان، و نه رهایی فردی یا جمعی٬ نه حتی ذره‌ای منافع مالی یا اندکی دریافت توجه. آنچه در مرکز این نوشته قرار دارد، کوششی است برای برپا کردن دستگاهی فکری که بتواند هم انسجام داشته باشد و هم نگاهی هرچند اندکی ژرف‌تر از معمول به طبیعت ذهن بیفکند. دلیل انتشار نیز چیزی جز امکان خوداصلاح‌گری نیست، چرا که هیچ نظام فکری بدون رویارویی با نقدها، تناقض‌ها و پرسش‌های دیگران در مسیر اصلاح قدم نخواهد گذاشت. از همین رو حتی کوچک‌ترین بازخورد خوانندگان می‌تواند در شکل‌گیری ویراست‌های بعدی و نوشته‌های آینده نقشی تعیین‌کننده داشته باشد.

ساختار کتاب به گونه‌ای طراحی شده که می‌توان آن را خطی و پیوسته، از آغاز تا پایان، دنبال کرد؛ مناسب برای کسانی که ترجیح می‌دهند آرام و لایه‌لایه با مفاهیم، زبان و چشم‌انداز این اثر آشنا شوند. با این حال، برای برخی خوانندگان که شاید بخواهند بی‌مقدمه به عمق ماجرا شیرجه بزنند، این امکان فراهم است که از بخش‌های پایانی آغاز کنند، خود را در دل مفاهیم بیندازند و سپس در بازگشت به ابتدای کتاب، مسیر را وارونه اما زنده تجربه کنند. درست مانند کسی که به‌جای تمرین‌های کنار استخر، یک‌باره به آب می‌پرد و شنا را از دل تجربه می‌آموزد.

این اثر نه همانند کتاب‌های توسعه‌فردی اتوبانی است هموار و پر از نسخه‌های از پیش تعیین‌شده، و نه چون بسیاری از کتاب‌های فلسفی جاده‌ای سنگلاخ در بیابان که نیازمند تدارک و آمادگی فراوان باشد. حتی چیزی میان این دو هم نیست، بلکه مجموعه‌ای است از جزایری پراکنده که تنها راه پیوندشان قایقی پارویی است؛ قایقی که هر خواننده خود باید به حرکت درآورد تا میان آن‌ها رفت‌وآمد کند.